Ուսումնասիրություն՝ հայության մոռացված հատվածի մասին

[avetik]

Source: http://www.yerkirtv.org/?lang=arm&page=1&id=2443&nc=10





Ուսումնասիրություն՝ հայության մոռացված հատվածի մասին 08.05.07 17:18

Ծանր հոգեվիճակ է, երբ մարդ չի կարողանում կողմնորոշվել` ո՞ր ազգի ներկայացուցիչ է: Համշենահայերի ինքնության խնդրիրների մասին խոսելու նպատակով ՀՅԴ Եվրոպայի ու Մոսկվայի Հայ Դատի գրասենյակները 2 տարի առաջ կազմակերպել էին գիտաժողով` տարբեր երկրների մասնագետների մասնակցությամբ: Գիտաժողովի նյութերը հրատարակվել են ընդհանուր ժողովածուով` հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն ու անգլերեն, որը տարածվելու է տարբեր երկրներում ապրող համշենահայերի շրջանում:

Թուրքիայի Ռիզեի նահանգում` ծովի մակերեւույթից 3500 մետր բարձրության վրա, ուր պատմական Համշենն է, ապրում են մարդիկ, ովքեր ամեն տարի հուլիսի 15-22-ը նշում են Վարդավառը: Ծայր է առնում հայկական երգուպարը, թնդում են ազգային նվագարանները: Նրանց դռների վերեւում խաչ է գծված, հաց թխելիս` խաչ են պատկերում նաեւ խմորի վրա: Ամուսնանում են միայն համայնքի ներսում, հանգուցյալներին թաղում առանձնացված գերեզմանատանը: Եթե տեղ չլինի` կթաղեն սեփական այգում, բայց օտարի շիրմատուն երբեք չեն տանի:

«Կրասնոդարի երկրամասում ապրողները, որոնք խոսում են համշենահայերեն, նրանց լեզուն Էրզրումի բարբառի մի ճյուղն է: Երբ 200 տարի հետո գնում են բուն Համշեն, տեսնում են, որ այն հատուկենտ բառերը, որ իրենք գործածում են ռուսերեն, բուն համշենահայերը գործածում են թուրքերեն, մնացածը, լեզվի առումով, նույնն է մնացել: Սա մեր ժողովրդին հատուկ ինքնապահպանման բնազդի զարմանալի դրսեւորումն է»,- ասում է ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանը:

Համշենահայեր կան աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում. Կրասնոդարի երկրամասում նրանց թիվը շուրջ 400 հազար է, Սոչիում` 100 հազար, ամենամեծաթիվը, սակայն, Թուրքիայի տարածքում են` 1 միլիոն 200 հազար: 1491 թվականին, երբ օսմանցի թուրքերը գրավեցին Համշենը, բնակիչներից ոմանք, ընդունելով իսլամը, մնացին երկրում, զգալի մասը գաղթեց: Սերնդեսերունդ, սակայն, փոխանցվեց հայ ազգին պատկանելու ինքնագիտակցությունը:

«Թուրքիայի բնակչության 40 տոկոսը իրեն թուրք չի համարում, սա 10-ամյակներ իրականացված քեմալիստական քաղաքականության բացահայտ կրախ է նշանակում: Մի պետություն, որ ինքնագիտակցության այդպիսի խորը ճգնաժամ է ապրում, հավանական է, որ մոտ ապագայում կանգնի պետական քայքայման առջեւ»,- շեշտում է ՀՀ ԳԱԱ Արեւելագիտության ինստիտուտի տնօրեն Ռուբեն Սաֆրաստյանը:

Աշխարհասփյուռ համշենահայերի ազգային ինքնագիտակցությունը ամրապնդելու, նաեւ նրանց մասին տեղեկություններն ամբողջացնելու նպատակով ՀՅԴ Եվրոպայի եւ Մոսկվայի Հայ Դատի գրասենյակները Սոչիում նախաձեռնել էին գիտաժողով, որին հրավիրված էին տարբեր երկրների լավագույն մասնագետները: Այսօր արդեն, գիտաժողովի նյութերը հրատարակվել են 4 լեզուներով` հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն եւ անգլերեն:

«Սա առաջին լուրջ գիտական փորձն էր ամբողջ աշխարհից լավագույն մասնագետներին ներգրավելով` այս խնդիրը դնել շրջանառության մեջ: ԱՄՆ-ից Ռիչարդ Հովհաննիսյանն էր, Ռուսաստանից` Սերգեյ Հարությունյանը, Իգոր Կուզնեցովը, Հայաստանից՝ Էմմա Պետրոսյանը, Ժենյա Խաչատրյանը եւ այլն»,- ասում է ՀՅԴ Հայաստանի ԳՄ անդամ Հայկազուն Ալվրցյանը:

Ժողովածուն ոչ միայն հարուստ նյութ է հետագա ուսումնասիրությունների համար, այլեւ լուրջ հիմք` աշխարհաքաղաքական կարեւոր խնդիրներ լուծելու առումով:

[Hack]

[avetik]

[hagop]

[Hayrik]

Ընդհանուր ծագումը, արեան կապը, թերեւս նաեւ որոշ բաժնեկցած բառեր բաւարար չեն որոշ հարազատութիւն զգալու համար, Համշէնում եւ թուրքիայում ապրող համշէնցիների, եւ մնացեալ հայ ժողովուրդի միջեւ:
Պէտք է, գոնէ, որոշ չափով համընկնին. քաղաքական եւ պատմական դէպքերի, իրերի հանդէպ տեսակէտները: Երբ մեզ բոլորիս չի միաւորում վիշտն ու ուրախութիւնը, շահն ու վնասը՝ չենք կարող նոյն ազգը լինել:
Հայաստանում ապրող եզդին, թերեւս աւելի հայ է ինձ համար, քան ոսմանի սուրով հպարտացող ու քեմալը գովերգողը: Ան իմ ազգակիցը չի կարող լինել, գուցէ թշնամին:
Գլուխներս աւազի մէջ խրելով, միայն Համշէն զրուցելով եւ անտեսելով Հայ ժողովուրդի ընդհանուր վիճակն ու համշէնցի հայերը հեմշինլի թուրք անող պատճառները, անիմաստ ջուր ծեծած պիտի լինինք: Ի վերջոյ ի՞նչ: Ուր պիտի հասնենք Համշէն-Համշէն զրուցելով: Մի եւ նոյն մարմինը, երկու տարբեր անձերի կարո՞ղ է պատկանել: Համշէնն առանձին իրենից ի՞նչ է ներկայացնում, եթէ ոչ միւս ամբողջի մասը, լինի դա՝ Հայ կամ թուրք:
Ֆորումներում վերջին փափաքս է թուրքերի հետ զրուցել, նրանց բան հասկացնել: Նկատի առած որ համշէնում ապրող եւ հայ զգացող համշէնցիների հետ հաղորդակցութեան լեզուն թուրքերէնն է եղել, քանզի նրանց մեծ մասը չի գիտի անգլերէն կամ ռուսերէն, գալիս են նաեւ հոգով թուրքից աւելի թուրք համշէնցիներ (?):
Չեմ ուզում զրուցել նրանց հետ:

[avetik]

Հայրիկ ջան, ես սխալ–շիտակ գրեմ, դուկ ներեցեք իմ հայերեն չիդցաձս... Իմ հույսը դա է որ մի օր մենք եւ դրանք կ՛հասկանանկ ու տեսնենք մեր հարազադությունը… Հազար ապսոս որ ես հեշթ բանը եսկան դժվար ե բոլորիս համար. Փարք Տիրոճ որ մենկ կարող ենք ինտերնետի պատճառով էս կապը ստեղցել… Ինչ կ՛դարնա մենք չգիտենք, բայց հույս ունեմ որ լավ կլինի։ Հեմշինլիներուն մեջ ամեն մեկը ինքն ուրինը թուրք զգալ չի, ես խոսաց եմ ընուց հետ որոնք գիտեն որ հայ են, ու հայության հագառակ չեն կանգնում. Ջիշտ ե, գայլերն էլ շատ են դրանց մեջ, բայց ինձ թվում է թե մեձամասնությունը վաղցաձ ոչխարներն են։

[Hayrik]

Նախորդ օրուայ գրածիս շարունակութիւնը
Երբ Համշէնի անցեալը կուսումնասիրենք, երբ նորա մասին գիտական յօդուածներ տեղադրենք, ինքնաբերաբար թուրքերու կատաղումին կը հանդիպինք: Բուն կատաղողը, բարկացողը, ջղայնացողը, հայհոյողը մենք լինելու, իրենք են լինում: Պատմութիւնից անտեղեակ կամ տեղեակ թուրքեր, գիտակցաբար թէ անգիտակցաբար պիտ մերժեն տաս դար շարունակւող Հայկական Ցեղասպանութեան իրողութիւնը:
Ինչու՞, քանզի իրենց էութիւնը, գոյութիւնը պայմանաւոր է հայութեան եւ Հայաստանի գերեզմանացումով:
Երբ գրեցի թէ՝ «էրմենի» անունը հայհոյանքի համազօր բառ է, նկատի ունէի հայութեան հանդէպ տարիներ տեւած՝ թուրք պետութեան հակահայ քարոզչութիւնը: Եթէ մենք ուզենք որոշ չափ հայ զգացող եւ «թուրքիոյ» մէջ բնակող համշէնցիները ներգրաւել հայութեան գիրկ, պիտի նախ թունազերծենք հակահայ դիրքորոշմամբ վարակած ուղեղները:
Փամփուշտ մի այլ ինձ, վերեւի խօսքիս պատճառաւ:
Հաճելի չէ երբէք գրել հայութեան կրած կորուսների մասին, մանաւանդ մոլեռանդ թուրքին համոզել. պատմական իրադրութեանց ճիշտ պատկերով:
Ի՞նչ են ասում նրանք.-
«դուք դաւաճանեցիք պետութեան, ռուսների եւ ֆրանսիացիների հետ գործակցեցիք պետութեան դէմ»:
Մի յիմար նախադասութեամբ դատում ու թափում են մեր արժանապատիւ անցեալը, ու անարգում անմեղ նահատակների արիւնը:
Ի՞նչպէս մէկօրից միւսը, «հաւատարիմ ազգ» (հաւատարիմ շու՞ն) յորջորջուած ազգը դաւաճան դարձաւ:
Նախ ծանուցենք «մենք»ը եւ «իրենք»ը:
Ո՞վք էինք մենք. Մենք պետութեան քաղաքացիներն էինք եւ այդ պետութիւնը պարտաւոր էր պաշտպանել քաղաքացիների կեանքը, ինչքը, պատիւը:
Իրենք պետութիւն էին եւ սպառազինեալ պետութեան ողջ կարողականութեամբք: Հետեւաբար, խաւարամտութեան արտացոլումն է նրանց յայտնած ճամարտակումները:
Եղածը պարզ կերպով եթէ պիտի ձեւակերպենք ասենք.
Թուրք տարրը յայտնուեց Հայկական լեռնաշխարհում 11 րդ դարում: Այդ ժամանակ Հայ պետութիւնը անկման եզրին հասել: Նրանք ամբող 9 դար իշխելով տարածքի վրայ, տակաւին չէին կարողացել միատարր թուրքիա կերտել: Բալկանեան ազգերի՝ սերբերի, յոյների, բուլգարների, մահմեդական ալբանացիների անկախութեան պայքարը եւ ազատումը, խիստ մտահոգեցին թուրք պետութեան: Հազար ինն հարիւր տասն երկուքի պատերազմին բուլգարական բանակը հասած էր Կոստանդնուպոլսոյ պարիսպներին: Եւրոպական թուրքիան (Բասնիա, Մակեդոնիա, Թրակիա, իրենց լեզզւով՝ Ռումելի), այլեւս թուրքերի հայրենիք չէր կարող լինել: Նոյն կերպ անկախացում կանխարգիլելու համար մտածեցին եւ դժբախտաբար գործադրեցին Ասիական թիւրքիոյ թուրքացումը: Հայերին յոյներին ասորիներին, տարբեր միջոցներով վերացրին մէջտեղից եւ իսկական թուրքիա ստեղծեցին:
Պէտք է նշել եւ շեշտել, որ թուրքիա ստեղծելու գործընթացը չսկսեց Բալկանեան թերակղզուց բնիկների կողմից նրանց դուրս մղումով: Այդ շարունակւող գործընթաց էր, որ իր կիզակէտին հասցուեց տասնիններորդ դարի վերջի համիդեան կոտորածներով (երեք հարիւր հազար հայ) եւ քսաներորդ դարասկիզբի եղեռնով:
Եթէ մի հայ, տեսնելով իր ընտանիքի փճացումը, անցել է ռուսական զօրքի շարքերը, այդպիսով ողջ ազգը դաւաճա՞ն է լինում: Մի ազգ որ բնակում էր ոսմանի կայսրութեան բոլոր մասերում եւ անկարող էր կազմակերպուած ինքնապաշտպանութիւն ստեղծել կամ, անջատելով պետութիւն կերտել, կամ մահմեդական հարեւանին վնաս հասնել:
Ռուսական բանակի կազմում ահագին Ռուսաստանցի թուրքեր կային, իսկ ոսմանեան բանակում մեծաթիւ հայ քաղաքացիներ: Հետեւաբար, անբարոյականութեան հիւանդագին ուռուցքն է՝ հայը դաւաճան համարելու եւ քարոզելու թուրք պետութեան մարմինների եւ թուրք ռամիկ քաղաքացու նկրտումները:
Ես այս էի ուզում բացատրել համշէնցի մահմեդական բարեկամներին, որ չամաչեն հայ անունից, հայկական ծագում ունենալուց, ու հպարտ լինեն ցեղային ու ազգային պատկանելիութեամբ:
Ցաւօք, ոչ տրամադիր, ոչ էլ ժամանակ ունեմ Արեգակի փայլքը, տեսնել մերժողներին բան մեկնելու:
թուրքիայի համշէնցիութիւնը առանձին իրենից մասնաւոր բան չի ներկայացնում: Համշէնցիք, աւելի հզօր ազգերի եւ մշակոյթների մէջ պիտի մերուեն: Այդ ազգն ու մշակոյթնը կարող է լինել՝ թուրքը: Ռուսաստանում ապրող համշէնցին նոյն խնդիրը չունի, նա գիտի ով է ինք ինչ ազգի է պատկանում, բայց ձուլման եւ օտարման վտանգը այդտեղ էլ է ցցել իր ազգակուլ վիշապային գլուխը, յատկապէս հայ լեզուի հայ դպրոցի նահանջ ի տես: Խորհրդային միութեան առաջին տարիներին, ազգային կրօնական կազմակերպութիւնների լուծարումը, իսկ այդ կայսրութեան փլուզումից ետք. Աբխազիոյ պատերազմը, տնտեսութեան քայքայումը, թուլացրին Ռուսաստանի դաշնութեան հարաւում բնակող հայերի ազգապահպանման կռուանները:
Մի բան ասեմ, համշէնցիութիւն խաղալով թուրքիայի համշինլիների հետ՝ մենք մեր ազգութիւն չմոռանանք: Պիտի անկեղծ լինել մահմեդական համշէնցիների հետ եւ բացայայտ ասել՝ «մենք հայ ենք»:
Երբ ազգութիւն երկրորդ կարգի վրայ դրուի, ի՞նչ նշանակութիւն կարող է ունենալ, տեղացիութիւն: Ասենք Սիւնեցի հայեր մի կայք պատրաստեն եւ արար աշխարհի նախկին սիւնեցիներին, նոյնիսկ նրանց ովքեր մոռացել են ազգութիւն, կանչեն որ միանան իրենց Սիւնիքեան մշակոյթին:
Համշէնեան լեզուն ինչ է եթէ չենք նկատառում հայերէնը: Համշէնեան տառերը ի՞նչ են:
Աւազի վրայ տո՞ւն պիտի կառուցուի: Երբ կայ մի այնպիսի ապառաժ, որի անունն է հայերէն, խոպայի համշէներէնը առանձին լեզու համարելը ո՞րն է: Տակաւին այդ լեզուի համար առանձին Այբուբեն սարքելը, ոճիր է այդ բարբառի հանդէպ:

[Hayrik]

[Hayrik]

Համշէնցի թուրքը հա՞յ պիտի դարձնեմ: Աստուած մի արասցէ, պէտք չէ: Մեզի բաւ է համշէնցի հայը, մեծատառ հայը, լինի դա մահմեդական թէ անաստուած, առաքելական թէ կաթողիկէ:
Համաքաղաքացի կամ համագաւառացի լինել, դեռեւս չի նշանակում սրտամօտ լինել: Հայկական ցեղասպանութեան դահիճների յետնորդները ապրում են ամենուրէք, գուցէ նրանցից ոմանք իմ հարեւաններն են, եւ ես նրանց լոյսով եմ բարեւում ամէն առաւօտ, գուցէ առեւտուր եմ անում, բայց սա տակաւին չի նշանակում, որ ես եւ նրանք իսկական բարեկամներ, հոգեհարազատներ, սրտակից եղբայրներ ենք: Պատմական ու քաղաքական իրադարձութիւնների իմ տեսակէտը նրանց համոզելու ոչ պարտադիր եմ, ոչ էլ պէտք ունեմ, ու կարող չեմ:
Իրենց ՇԱՀը պահանջում է, որ մեր մասին պատմագրութիւնը վկայէ որպէս՝ «ստախօս» եւ «դաւաճան»:
Եւ այդ köpekeli-ները պիտի շարունակեն պնդաճակատօրէն խեղկատակութեան վերածել մեր՝ Հայութեան, ամենացաւոտ խնդիրները, յանուն իրենց գոյութեան: Իրենց գոյութիւնը պայմանաւորուել է հայ տարրի չգոյութեամբ: Ան պատկանում է մի ազգի, որ ստեղծուել է բնիկ ազգերի դիակների վրայ:
Ուստի օդ ուտելու, ջուր ծեծելու պիտի նմանի զանոնք բան հասկացնելը: Ծիծաղելի պիտի լինի թուրքը համոզել մի բանի, հասցնել մի տեղ, ուր իր շահը վնասւում է:
Cehennemin dibine kadar, ister ikna ol, ister olma կասեմ իրեն, ու կը զղջամ թուրքի հետ երկխօսութեան մէջ անկենալուս համար:
Ուզում են, որ համոզենք իրենց, պատմական դէպքերի վերաբերեալ. «իսկական» փաստերով: Եւ մենք, անիրաւուած ազգի զաւակներս, պարտաւոր ենք հենց իրենց խոջայական լեզւով համոզել զիրենք, բանալով մեր սիրտերը, արխիւները, վաւերագրերը, յուշագրերը, հնավայրերի լուսանկարները, եւ բազում լեզուներով վկայուած Հայոց պատմութիւնը իրենց որդնոտ ուղեղին մէջ մտցնելու խնդրով:
Ամէնահամոզիչ լեզուն դա ոչ հայերէնն է, ոչ յունարէնն ու թաթարերէնն է: Համոզիչ լեզուն այդ է, որ իր գուրծունէութեամբ գրել եւ գծել է աշխարհի պատմութիւնը եւ երկիրների բաժանումները:
Խօսքս մարդասիրութիւն եւ խաղաղութիւն քարոզողներին: Բոլորս էլ խաղաղութիւնն ենք ձգտում, սակայն այդ ձեր ԱՆՍԱԿԱՐԿ խաղաղասիրութիւնն ու մարդասիրութիւնը փոր չի կշտացնում, քո ընտանիքը չի պաշտպանում, քո տեսակի շարունակութիւնը չի ապահովում:
Դա է վկայել շինարար ու խաղաղասէր Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը, մանաւանդ՝ անցնող տաս դարերում:
թուրքը գիտեր, նա պիտի սպանէր, որպէսզի իր սերունդները ապրեն օտար երկրում: Ժամանակ անց օտար երկիրը դարձաւ սեփական, իսկ ինք՝ «տեղաբնիկ»:
Մի քիչ թուրքից սովորենք յարձակողական, անխիղճ ու մարդասպան լինելը: Փա՜ռք Արցախի ժողովուրդին, նա գիտի թուրքի լեզուն: