ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆ ՈՒ ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐԸ

[avetik]

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆ ՈՒ ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐԸ

ՀԱՍՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #186, 15-10-2009

Հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման ու սահանի բացման համատեքստում քննարկվելիք հարցերը բազմաթիվ էին` տնտեսականից մինչեւ կրթական, մշակույթ ու բիզնես եւ այլն: Բայց չգիտես ինչու կարծես մոռացության մատնվեց Թուրքիայում բնակվող ու բավական մեծ թիվ կազմող կրոնափոխ հայերի` մասնավորապես համշենների խնդիրն ու կեցությունը: Թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանը փաստում է, որ Թուրքիայում կրոնափոխության գործընթացը մեկնարկել է 18-րդ դարից, երբ հալածանքների էին ենթարկվում հայերը, բուլղարնեը, ասորիներն ու հույները: Կրոնափոխածների շրջանում մեծ թիվ էին կազմում համշենները, ովքեր վախի մթնոլորտում, բռնի ուժով ստիպված ընդունում էին իսլամ: Մելքոնյանը փաստում է, որ կրոնափոխ հայերն իրենց անվանեցին համշեններ` հիմք ընդունելով Համշեն քաղաքը: Պաշտոնական աղբյուրների համաձայնՙ համշենցիների թիվն այսօր կազմում է 50-60.000:

Նրանք բաժանվում են երկու խմբի` արեւելյան կամ Հոպայի եւ արեւմտյան կամ Ռիզեի: Բաժանման հիմնական չափանիշը լեզվի խնդիրն է: Հոպայի խումբը պահպանում է Համշենի բարբառը եւ կիրառում, իսկ Ռիզեի խումբը թուրքախոս է: Հետաքրքրական է, որ թուրքախոս համշենցիները, ի տարբերություն հայախոսների, պահպանել են սովորույթները, հայկական ծեսերն ու տոնակատարությունները: Ռուբեն Մելքոնյանը, վերլուծելով համշենցիների ինքնության գիտակցումը, նրանց բաժանում է 4 խմբի: «Առաջին խմբի համշենցիները մերժում են հայ լինելու փաստը: Այստեղ հստակ երեւում է վախի մթնոլորտը: Երկրորդ խմբի մարդիկ մերժում են հայկական պատկանելությունը, սակայն իրենց անվանում են հեմշեններ` ներկայանում էթնիկ խմբի անդամներ: Նրանք էլ վախի ազդեցության տակ ժխտում են հայկական ծագումը, սակայն ավելի իրատեսական են եւ հրաժարվում են թուրք ներկայանալ: Երրորդ խմբում հայտնվածների թվաքանակն այնքան էլ մեծ չէ. իրենց անվանում են համշենահայեր, հայ լինելու մասին բարձրաձայն չեն արտահայտվում, սակայն չեն էլ ժխտում հայկական պատկանելությունը: Իսկ չորրորդ խմբում հայտնվածները ինքնության ճգնաժամ են ապրում», ասում է Մելքոնյանը` կարեւոր գործոն համարելով միջավայրի ազդեցությունը:

Թուրքագետը նկատում է, որ Հայաստանում հիմնականում անդրադառնում են համշենների կյանքին ու պատմությանը, սակայն 1890-ականներից ու 1915-ի ցեղասպանությունից հետո հայության առանձին խմբեր, ընտանիքներ որպես փրկության միջոց ընտրել են կրոնափոխությունը: «Հայագիտության համար հատկապես կարեւոր նշանակություն ունի ծպտյալ հայերի խումբը: Նրանք արտաքուստ ներկայանում են որպես մուսուլմաններ, սակայն գաղտնի շարունակում են մնալ հայեր: Նրանց մեջ տարածված են ներքին ամուսնություները, որպեսզի արյունը մաքուր մնա: Ծպտյալ հայերի խումբն ուսումնասիրելը չափազանց կարեւոր է հատկապես ցեղասպանության համատեքստում: Նրանք ցեղասպանության կենդանի վկաներն են: Սա տեղավորվում է ցեղասպանության մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի 5-րդ կետում, որտեղ հստակ ասված է, որ մի էթնիկ խմբի երեխաների տեղափոխումը մեկ այլ էթնիկ խումբ ցեղասպանություն է: Իսկ Հայոց ցեղասպանության տարիներին, թուրքական աղբյուրների վկայությամբ, շուրջ 100.000 երեխա է մահմեդականացվել: Ճիշտ է թուրքերն այն ներկայացնում են որպես մարդասիրական քայլ, բայց միշտ չէ, որ դա համապատասխանում էր իրականությանը»:

Մելքոնյանը նկատում է, որ Հրանտ Դինքի կնոջ` Ռաքել Դինքի ընտանիքն էլ ցեղասպանության տարիներին ապաստան է գտել լեռներում եւ միայն 40-ականներին է տեղափոխվել Ստամբուլ: Թուրքագետը մտահոգություն է հայտնում, որ կրոնափոխ հայերի վերաբերյալ չկան ուսումնասիրություններ, ինչը հայագիտության ամենացավոտ ու թերի կողմերից մեկն է:

Անդրադառնալով համշենցիների խնդրին, Մելքոնյանը փաստում է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացումը դրական ազդեցություն կունենա: «Համշենցիների հսկայական խումբ զբաղվում է բեռնափոխադրմամբ: Նրանց հաճախ կարելի է հանդիպել Երեւանում: Շատերն արդեն տիրապետում են արեւելահայերենին: Հայաստանի, հայության հետ շփման շնորհիվ նրանց մեջ արդեն կասկած չկա իրենց ծագման մասին: Մի քանի օր առաջ հանդիպեցի համշենցիների, որոնք հետաքրքրված էին սահմանի բացմամբ: Զրուցակիցներիցս մեկն ասաց, որ շատ դժվար է երեխաներին Համշենի բարբառը սովորեցնել, եւ սահմանի բացման դեպքում երեխաներն էլ կգան Հայաստան, կսովորեն հայերեն, կծանոթանան հայկական մշակույթին», պատմում է Մելքոնյանը` հույս հայտնելով, որ այդ կերպ, գուցե ոչ հիմա, բայց հետագայում համշենցիները կրոնափոխ կլինեն, կընդունեն իրենց ազգային պատկանելությունն ու ծագումը:

Մելքոնյանի դիտարկմամբՙ սահմանի բացմամբ Հայաստանի առջեւ կծառանան նոր մարտահրավերներ, որոնց պետք է պատրաստ լինել: «Վտանգները տարատեսակ են. տարբեր տիպի թուրքական ազդեցության, թուրքական ներկայության ուժեղացում, տարբեր ոլորտներում կախվածություն: Այս ամենը չի կարելի բացառել: Վտանգները գիտակցելով հանդերձ պետք է գնալ սահմանի բացմանը: Եթե կարողանանք դիմագրավել մարտահրավերներին, ուրեմն տեղ ունենք այս աշխարհում: Եթե չկարողանանք դիմագրավել` մեր անձնական ողբերգությունն է: Ունենալով թույլ կողմերՙ չի կարելի դռները կողպել ու ասել`թույլ եմ: Պետք է վերացնել թուլություններն ու համագործակցել», եզրափակեց Ռուբեն Մելքոնյանը:

http://www.azg.am/AM/2009101502