Aliye Alt - Tarihin ve Bugünün Aynasında Hemşin-Ermenileri

[artem]

Notes:
- I simply converted file provided by Vashdonoglu to the more suitable text format.
- I think Turkish speaking forum members and moderators correct me if I committed the errors.

[artem]

[artem]

"Aliye Alt'ın Frankfurt Üniversitesi için hazırladığı bu tez, üzerinde az çalışılmış bir topluma değişik bir yaklaşımla eğiliyor. Kitapta ayrıca 2002 yılında UCLA üniversitesinde gerçekleştirilen "Karadeniz Bölgesindeki Ermeni Toplulukları" başlıklı konferansa sunulan tebliğlerin özetleri de yer almaktadır."

[artem]

BELGE YAYINLARI
MARENOSTRUM DİZİSİ

Aliye ALT

TARİHİN VE BUGÜNÜN AYNASINDA HEMŞIN-ERMENİLERİ

Frankfurt J.W. Goethe Üniversitesi. Mayıs 2000

Sayfa Düzeni
Pencere Yayınlan

Kapak Tasarım
Ömer Ülkenciler, Espas Grafik

Birinci Baskı
Ekim 2005

Baskı/Cilt
Kayhan Matbaası
Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. D Blok No: 155 Topkapı/İST.

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK
Belge International Publishing House
Divanyolu Cad. 15 / 1 Sultanahmet/İST.

[artem]

Aliye Alt

TARİHİN VE BUGÜNÜN AYNASINDA HEMŞIN-ERMENİLERİ

Çeviren: Saliha Nazlı Kaya

[artem]

İÇİNDEKİLER

I. Önsöz,

II. Giriş,

1. Hemşin-Ermenilerinin Yerleşimi - Tarihsel Tespit,
1.1. İlk Yerleşim Bölgeleri,
1.2. Yerleşim Yerlerinin Sosyo-Kültürel Koşulları,
1.3. O Dönemin Başat Politik İlişkileri,

2. Hemşin-Ermenilerinin Etnik Bileşimi,
2.1. Bu Etnik Grubun Dilsel Kategorizasyonu,
2.2. Geleneksel Değerlendirme,
2.2.1. Din,

3. İlk Göçün Nedenleri,
3.1. Yeni Bölgelerin Sosyo-Kültürel Koşulları,
3.2. Yabancı Memleket ya da Yabancılarla Karşılaşma,

4. Asimilasyon ya da Entegrasyon,
4.1. Dilin Yitirilmesi,
4.2. Zorla İslamlaştırma ve Dinin Yitirilmesi,
4.3. Kimliğin Yitirilmesi,
4.4. Zorla Osmanlılaştırma,

5. Kolektif Kimliğin Yurdu ve Sembolü Olarak Hemşin,
5.1. Etnik Kimlik ve Kültür Değişim Halinde,
5.2. Etnik Azınlık Olarak Hemşin-Ermenilerinin Kültürel Yabancılaşması,

6. Kültürel Jenosit ve Hemşin-Ermenilerinin Etkilenişi,
6.1. Osmanlı İmparatorluğunun Çöküşü ve Ermeni Sorunun "Nihai" Çözümü, (1914-1918),
6.2. Günümüzde Hemşin - Ermenileri,
6.2.1. Almanya'da Hemşin - Ermenileri,
6.2.2. Özsuskunluk ile Yabancı Egemenlik Arasında, Almanya'daki İkinci Kuşak Hemşin-Ermenileri,

7. Röportaj,
7.1. Röportajların Değerlendirilmesi,
7.2. Eleştirel Noktalar,

8. Sonuç,

9. Bibliyografya,

10. Anket Soruları,

11. Soruların Yanıtları,

12. UCLA Karadeniz Ermenileri Konferansı Tebliğ Özetleri,

[artem]

Bu kitabı, resimlerinde kendini tam bir adamışlık ile, Hemşinlilerin tarihteki ve bugünki suskunluğunu yansıtırken, öz inkarın bağıntı ve ilişkilerini, renklerin her tür tonu ile izleyen ve kayda geçen ve atalarının acılı deneyimlerinin tarihsel ayrıntılarını ele alan genç bir ressama oğlum Deniz'e ithaf ediyorum.

[artem]

I. ÖNSÖZ

Bu tezin gerçekleşmesi için bana çok sayıda gönüllü uzman ve meslektaşım omuz verdiler. O nedenle burada Dr. Dialo Tirmizio'ya, bu çalışmayı kabul ettiği için teşekkür etmem gerekiyor, zira eğer seçtiğim konuya ilgisi olmasaydı, bu çalışmanın üstesinden gelmem imkansız olacaktı.

Köln Üniversitesinden Bay Benninghaus 'a da, bu çalışmanın bilimsel oluşumu için uygun materyal temini konusunda beni bilgilendirdiği için yürekten teşekkür ediyorum.

Bu çalışmanın tamamlanmasında, beni psikolojik, moral ve teknik açıdan sürekli destekleyen dostlarıma, bu çalışmayı Almanca'dan çeviren Saliha Nazlı Kaya'ya, tezimdeki İngilizce alıntıları çeviren James Şeref Holle'ye ve UCLA Üniversitesindeki Konferansın tebliğlerini İngilizce 'den çeviren Jülide Değirmenciler 'e yürekten teşekkür ediyorum.

Son olarak çocuklarım Yasemin ve Deniz'e gösterdikleri sabır ve sevgi dolu anlayışları için teşekkür ediyorum.

Aliye Alt
Frankfurt am Main

[artem]

II. Giriş

Bu diploma tezinin gerçekleştirilmesi için içimde kıpırdanan motivasyon, Türkiye'de, bugün tarihsel olarak gerçekleşmiş bir zorunlu asimilasyonun sonucunda, kendini inkar ile suskunluk cepheleri arasında, Türk milliyetçiliğinin genel toplumsal paratiklerinde hala sürekli- Şah - mat -konumunda duran Ermeni halkının unutulmuş bir azınlık kimliğinin dıştan belirlenişi karşısında de facto bir öz endişedir.

Milliyetçilik, halkların birliğini daraltmak için, Avrupa rasyonalizminin zehirli bir buluşu ve yokedici bir güç ile yüklü bir saldırganlığıymış gibi görünüyor, bunun yıkıcı sonuçlan Avrupalıların kendi türdaşlarına karşı, sömürgecilik, köle ticareti, yeni sömürgecilik, emperyalizm, militarizm, ırkçılık, çeşitli varyantlarda faşizm, Ermenilere uygulanan jenosit, Yahudilere, Sintilere ve Çingelere uygulanan holocaust birinci ve ikinci dünya savaşı, dünyanın atomar tehdidi, soğuk savaş, etnik ve dini çatışmalarla iç savaşlara yol açmak, apartheid, yabancı sevmezlik, yabancı düşmanlığı, başka kıtaların halklarının demokratik çabalarının yok edilmesi ve bütün Avrupa'yı tehdit eden neonazizm gibi tarihsel zorbalıkların çok çeşitli biçimlerinde kendini gösterir ve aslında tüm insanlık için büyük bir tehlike oluşturmaktadır.

Bu noktada şu soru sorulabilir, Avrupa kıtası rasyonalistlerinin, Ermeni ve Yahudi soykırımını haklı gösteremek için dayanak yaptıkları tarihin bu mantığı nasıl bir mantıktır.

Eğer rasyonalizm aksiyom olarak, düşünce ve eylemin ve aynı şekilde bu insanların uygarlığının gelişimiyse, o zaman başka halkların yadsınması ve varlığının imhası ile bu nasıl bağdaştırılabilir.

Bunun için günümüzden bir örnek, 21. yüzyılın eşiğinde yeryüzünün en büyük halklarından birinin, yani Cermenler'den bile çok eski olan ve üçbin yıllıktan fazla bir uygarlığa ve tarihsel bir erime sahip olan ve içinden Pers imparatorluğu gibi başka imparatorlukların çıktığı Kürt halkının Batı Avrupa çapında ret ve inkarıdır. Yalnızca İsveç bu konuda Batı Avrupa'nın istisnasıdır.

Avrupa rasyonalizminin çıkmaz sokağında bu soruna bir yanıt aramak kesinlikle anlamsız görünecektir, çünkü rasyonalist, ilkel içgüdülerle ya da ilkel motiflerle hareket eder ve her hakkı sadece kendinde görür ve de kapıp alır.

Bu sorunun eksiksiz bir yanıtı bu noktada "Freud"a bırakılmaktadır:

Rasyonalizm, kendi bir kenara itilmiş hayvaniliğinin sahte bir örtüsüdür, çünkü rasyonalistlerin ilkel içgüdüsel korkusu, varoluşunun tehdidi karşısında egemen olur, öyle ki kendisini korumak için diğerini ya yok etmek ya da kendisini tanrısal, daha iyi ve daha ulu olan katına yükseltmek zorundadır ki, yeryüzünde tanrı, tanrının temsilcisi ve ırk üstünlüğüne sahip olarak diğerlerinin kaderleri üzerinde belirleyici olsun.

İnsanlık tarihinin seyri içersinde bir çok halk ve azınlıklar, ardında bir isim bırakmaksızın yokolmuştur.

Eğer kültürünün reprodüksiyonu gerçekleşmezse, bir halkın ve bir azınlığın varlığı sona erer. Bu yüzden onları yoketmek amacıyla kültürel alışverişi ve kültürel unsurlarının reprodüksiyonu bloke etmek için en etkin yol, halkların ve azınlıkların kültürel olarak öldürülmesidir.

Bu çalışmada özel olarak bir azınlığa, yani kültürel reprodüksiyonu genel toplumsal düzlemde, devralınmış Avrupa ya da Alman milliyetçiliğinin tarihsel devamı olarak Türk anlayışsızlığının dargeçitinde ve Türk versiyonu şovenizm çerçevesinde çoktan en üst düzeyde bir stagnasyon safhasına girmiş olan Hemşin-Ermenileri'ne dikkat çekilmeye çalışılacaktır.

Aslında şu anda, kimliği, tarihsel bilinci kaba toplumsal yabancı egemenlik çerçevesi içinde, kendi kendini inkar ve muazzam bir defiziter sosyalizasyon görünümleri altındaki suskunluk arasında ıstırap çektiği için, bir azınlığın, yokoluşun eşiğinde bulunduğu, kanıtlanmış bir tarihsel gerçekliktir.

Bu çalışma gerçekleştirilirken, birinci bölümde, onlara dayanarak bu azınlığın geçmişini yeniden kurmanın mümkün olacağı o detaylar tarihin dinamiği aracılığıyla toparlanmaya çalışılacaktır. Bu arada, sosyo-kültürel koşullar ve politik ilişkiler gözönüne alınarak Hemşin-Ermenilerinin o dönemki yerleşim bölgelerinin ilk göçünün nasıl ve neden gerçekleştiği sorusu yanıtlanacaktır.

Bu azınlığın etnolojik ve etnografik verilerine ikinci bölümde yanıt aranacak ve bu arada Hemşin-Ermenilerinin geçmişi ve bugününe ilişkin çok şey ifade eden dil, örf, adet ve din gibi bağıntılı unsurlara dikkat çekilecektir.

Üçüncü bölümde, bu azınlığın ilk göçünün nedenlerini, göç bölgelerinin sosyo-kültürel koşullarını ve yabancı yer ve kişilerle karşılaşmayı sunmanın acil gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

Yabancı yerlere adaptasyon, yeni çevre ve diğer yaşam koşulları doğal olarak bir çok kayıplarla bağıntılıdır, bu da çalışmanın dördüncü bölümünde, aslında Hemşin-Ermenilerinin ıstıraplarının hikayesini dile getirmektedir.

Beşinci bölüm, bu azınlığı, kültürel yabancılaşmayla çılgınlığın bir bakışta görülemeyen sınırına kadar iten , sonra Türkiye'de jenoside kurban düşen ve bugüne dek hala kendi suskunluğunu koruyan bir ıstırabın hikayesidir.

En sonda, röportajı yapılan kişilerin biyografik verileri, çalışmanın genel içeriğinde,Hemşin-Ermenileri bakımından belirli sosyolojik ve sosyal psikolojik türde sonuçlar çıkarmaya yarayacak biçimde analize tabi tutulacaktır.

[artem]

1. Hemşin-Ermenilerinin Yerinin Tarihsel Olarak Tespiti

Hemşin-Ermenileri tarihte yeni değildir, aksine neredeyse üçbin yıllık bir uygarlığa ve eş zamanlı tarihsel bir erime sahip olan Ermeni halkının bir parçasıdır.

Bu nedenle, Hemşin-Ermenilerinin tarihsel olarak yeri tespit edilmeye çalışılırken, buna katkıda bulunan yerel ve geçici koordinatları saptamak hiç de zor bir görev değildir. Aslında tarih, genel ve karşılaştırıcı hikayelere dayanarak bize bu azınlığın yerini saptamamıza yardımcı olanakların verildiği, kendine ait bir dinamiğe sahiptir.

Burada esas problematik, birincisi Hemşin-Ermenileri bakımından çok sınırlı literatür kaynaklan bulunması ve ikincisi bilimsel tartışmalar rafında onlar hakkında çok az tarihsel dokümantasyonun sunulabiliyor olmasından ibarettir. Anılan bu zorluk derecelerine rağmen, elimin altındaki enformasyon kaynaklan çerçevesinde, bu azınlığın yerleşim koordinatlarının eskizini çıkarabilmeyi umuyorum.

Bu bağlamda, bilimsel temelli ve sağlam tarihsel kaynakların yanısıra, Hemşin-Ermenileri hakkında spekülatif - tarihsel veriler mevcuttur.

Hemşin-Ermenileri hakkında spekülatif tarihsel veriler ile ilgili olarak, bilimsel düşüncenin ve fiilin değişmeyen maddesi olarak, işlenebilir (Verzierbar) olanı, amaçlananın ya da bizzat tahayyül edilenin yerine eleştirel, özeleştirel ve metaeleştirel bir tutumla koymaya yetenekli olup olmadıkları, çeşitli yazarların gerek becerikliliğine gerekse beceriksizliğine de facto bağlıdır.

Hemşin-Ermenilerinin tarihi bakımından işlenebilir olan malzeme, gerçekten çok etkin yazar "Kirzioğlu" tarafından tahrif edilmektedir, kendisi her şeyi bir eski Türk "soyağacı" ile kendi tahayyül ettiği bir bağıntı içine sokmaya çabalamakta, bu ise çok büyük bir tarihsel uyumsuzluk içermektedir.

Adı geçen yazar bir yandan Hemşin-Ermenilerine ilişkin muhtelif görüşler sunmakta, öte yandan ise teorilerinin çelişkililiğini gözardı etmektedir.

Teorilerinden birine göre Hemşin-Ermenilerini, yerleşim bölgeleri Kafkasya'da bulunan ve dilleri Kıpçak-Türkçesi koluna dahil edilen Balkarların bir boyu olarak karakterize eder. Yazar bir başka yerde onları eski bir "Oğuz- Boyu" olarak, yani Arsak idlerin halefleri olarak tanımlar, bu ise bir çelişki ortaya çıkarmaktadır, çünkü Partlar ve hanedanları (Arsakidler yaklaşık M.Ö. 247'den M.S. 227'ye kadar) Türk halkı değil, aksine İran kökenliydiler.1

"Kirzioğlu", atalarının. Arsakidler ile birlikte Horasan'dan Amadan'a2 (Hamadan) geldiklerinden ve orada bir kaç yüzyıl kalmış olmaları gerektiğinden hareket ediyor.

"Amaduni" olarak tanımlanmaları, "Hamadan" kenti kaynaklıdır. Bu Amaduniler güya 605 yılında "Çoruh " nehri yöresine ve ardından da 620 dolaylarında bugünkü Hemşin-Bölgesi'ne göçmüşlerdir.3

Adı geçen yazar Grousset'ı4 izleyerek Amatuniler hakkında, onların Asakidlerin sarayına yakın oldukları ve ana yerleşimleri "Qsakan"ın (Oshakan) Sevan-Gölü'nün Batı yakasında bulunduğunu kesin olarak, belirtir.

Bu bağlantıda kendisi, Amadunilerin soylu bir Ermeni ailesi olduğu noktasını görmezden gelmektedir5.

Şapuh'un oğlu ve "Vashtiyan Bey"in6 yeğeni Amadunilerin

[artem]

Prensi Hamam, halkını M:Ö 620 dolaylarında Kaçkar-Dağları çevresine götürdüğü ve "Dampur"7 ya da "Tambur" harabelerini yeniden inşa ettiği söylenen kişidir, buraya onun adına atfen "Hamam-a-şen" denmiştir8.

Kirzioğlu, "-şen" sonekinin Ermenicede "kurulu" ya da "oturulan" anlamına geldiğini belirtmiyor9. Anılan soneki Türkçe "şenlik"ten türetiyor.

Yukarıdaki açıklamalar ışığında, Hemşin-Ermenilerinin tarihsel olarak yerinin saptanması bakımından, başlangıçta Horasan'da, yani Pers bilimi ve kültürünün odağında olduğu ve daha sonra İran'ın kuzeybatısındaki "Hamadan" bölgesine göçtükleri gibi historigrafinin sağlam bir değişmez maddesine [Substrat] ulaşılmaktadır.

1. İlk Yerleşim Bölgeleri

Hemşin-Ermenilerinin ilk yerleşim yerlerine bir retroperspektif, "Horasan", "Hamadan" yöresinde ve İran'ın diğer bölgelerinde değişken bir süreç göstermektedir.

Pers imparatorluğu, Sassani-hanedanının kaba kast hükümleri ve yüksek tutulan şahsi - ve toprak vergileri nedeniyle köylülerle emekçilerin gelişen hoşnutsuzluğu dolayısıyla, iç birliğin ve büyük imparatorluğun destabilizasyonuna yolaçan sosyal antagonizmalar ve huzursuzluklar yaratmıştır.

Bundan kısa süre sonra, M.S. 656 yılında, Araplar İran'a saldırarak, merkezi hükümet erkini devralır, kütüphaneleri yakıp yıkar ve tüm ülkede idari ilişkilerde Pers dilini yasaklarlar. Otuz yıl boyunca Pers dili resmi dil olarak önemini bütünüyle yitirir. Bu, Doğu'da, Kuzey'de ve Kuzeybatı'da Arapların davranış biçimine karşı yoğun direnişler ortaya çıkmasına yol açar. Bu, içteki gericilerin, yoksullaşmış köylülerin ve emekçilerin Araplar için mücadele ettiği ve Sassanid- hükümdarın ödenemez vergi tutarlarından kurtulma umuduyla onların inançlarını kabullediği İran'da, yabancı egemenliğine karşı politik iktidar mücadelelerine etkide bulundu.

O zamanki toplum biçiminin alt tabakalarının islam inancını benimseyerek dinini değiştirmesinin nedenlerini ekonomik avantajlar ve kolaylıklar oluşturur. Ülke tarihinin bu bölümünde, merkezi iktidara karşı, belirli göçlere yol açan bölgesel iktidar mücadeleleri görülmektedir10.

2. Yerleşim Bölgelerinin Sosyo-Kültürel Koşulları

Horasan eskiden, Uzak Doğu ile dev İran imparatorluğunun diğer bölgeleri arasında kültürel ve bilimsel geçiş yolu sayılmaktaydı. Tüm zamanların en büyük kütüphanesi ve satranç figürleri gibi inşa edilmiş "Neyşapur"11 kenti, aslında , Hemşin-Ermenilerinin ilkin yaşadıkları bu bölgenin gelişkin sosyo-kültürel geçmişi için bir işarettir.

Horasan, sosyal ve kültürel olgular için toleransları ve akseptanstan mevcut literatür kaynaklarıyla kanıtlanabilen farklı kültürlerin, dinlerin ve insanların sevilen bir buluşma yeriydi.

Bu noktada, Hemşin-Ermenilerinin Horasan'dan Hamadan'a göçünün nedenlerini tarihi belgelere dayanarak kesin bir biçimde açıklamak çok zordur, oysa bu, bu problematiğin açıklığa kavuşturulması için de facto aciliyete sahiptir.

Eskiden Mezopatamya'nın başkenti Hamadan (Ekbatana)12 tarihsel olarak İran'ın batısındaki çok önemli bir kentti.

Bu kentin de aynı şekilde gelişkin bir kültürel geçmişi vardı ve bir çok gezgin, ozan, yazar ve her branştan bilim insanları için bir çekim merkeziydi.

[artem]

Ünlü filozofların Yunanca eserlerini keskin zekalı analizleri ve tamamlamalarıyla, Avrupalılar için Yunanlıları anlama yolunu açan tüm zamanların en büyük doktoru ve filozofu, yani Abu Ali Sina (İbni Sina ya da Avicena), yaşamının son yıllarını orada geçirmiştir.

O dönemde bu kentin insanların kültürel ve sosyal gelişimi için ne tür olanaklara sahip olduğunun bir kanıtı da budur, Hemşin-Ermenileri bunlara dayanarak çok uzun süre orada yerleşik kalmışlardır.

3. O Dönemin Başat Politik İlişkileri

İran'da yedinci yüzyıl, Sassanid - hükümdarların dev imparatorluğun çeşitli bölgelerinde, özellikle ekonomik sektörde köylülerin ve emekçilerin aleyhine zecri hükümleri dolayısıyla halk kitlelerinin genel bir hoşnutsuzluğunu sunar.

Ülkenin, en son Amadunilerin yerleşik olduğu Kuzeybatısı ve Batısı Kürtlerin anayurduydu ve anayurdudur.

Öyle görünüyor ki, önce 7. yüzyılda Arap imparatorluğunun kurulmasıyla başlayan kısa bir tarihsel değerlendirme yapmamız gerekiyor. Bu adım, "Kürtlerin İslam ile tanıştıktan sonra hangi toplumsal düzene sahip olduklarını" ortaya çıkarmak için gereklidir. "Üstelik Kürtlerin toprağı ancak Arapların işgalinden beri belgelenmiştir"13.

M.S. 639 yılında Arapların İran'ın Batı sınırlarına nüfuz etmesi bu bölgenin Kürtleri için belirleyici bir dönüşümü temsil etmekteydi:

[/I]"Kentlerin ve çevresinin yağmalanması ve imhası bir yana, Kürdistan üzerinde Arap egemenliğinin kurulması öncelikle iktidarın icra biçimi ve manevi yaşam üzerinde etkili olmuştur"14.[/I]

İslam, dönemin o ana dek ortaya çıkarılmış ekonomik, toplumsal ve politik kurumlarını, genel toplumsal bağlamda önemli ölçüde etkilemiştir.

İslamlaştırma çabalarının devamında, bu bölgede güçlü politik ve toplumsal değişimler gündeme gelmiştir. Bu zorunlu olarak belirli göçlere yol açmıştır.

[artem]

2. Hemşin-Ermenilerinin Etnik Bileşimi

Pers İmparatorluğunda Amadunilerin tarihsel etnografyasına gelince, bu noktada bu konu, de facto sosyolojik - etnolojik ağırlıklı bir meseledir.

Anılan bu nedenle, çalışmanın devamında görevimi, Türkiye'deki Hemşin-Ermenilerinin coğrafi olarak kategorize edilmiş iki grubu, yani "Hopa-Hemşinliler" ve "Baş-Hemşinliler"15 ile sınırlıyorum.

Adı geçen iki grubun eksiksiz etnografik, sosyometrik ve sosyografık farklılıkları ve ayırdedici kriterleri için geniş spektrumlu araştırma alanları ve arşivlenmiş biçimde büyük bir inceleme materyali gereklidir, aslında bu, benim tarafımdan amaçlanan çalışmanın hazırlanışında son derece büyük bir boşluk oluşturmaktadır. Bu gerçeği gözönüne alarak kendimi, sadece aşağıdaki açıklamalarda, araştırmalarımın esasını oluşturan her iki grup bakımından etnografık türde belirli diakritik özelliklerle az çok sınırlayabilirim.

Bu bağlantıda her iki grubun dilinin sosyal psikolojik ilişkisi önemli bir etkiye sahiptir, bu çalışmanın ikinci bölümünün sonraki kısımında bu konuya değinilecektir.

Batılı Hemşinlilerle diğer komşu Lazlar, Karadeniz-Türkleri ve Hopa-Hemşinlileri arasında ayırdedici bir özellik, bir "cultural maker", yani "Puşi" denilen bir baş örtüsüdür16.

[artem]

Bu sözcüğün etimolojik kökü persçe "puşiden (giymek)" mastarında yatar. Bunun diğer dedüksiyonları "Puşak" (Konfeksiyon) dur. "Puşi" sözcüğünün Persçede kullanımı yoktur.

Sadece vücudun çeşitli bölümleriyle bağlantı içinde, örneğin "Ser-puşi (bir baş örtüsü)", "Pa-puşi (bir ayak giysisi)", "Destpuşi (bir el giysisi)" vs. bir anlam ifade edebilir.

İsime eklenen "i" indeterminasyonun ( belirsizliğin) "i"sidir, çünkü Persçede ne belirli ne de belirsiz artikel yoktur.

Bu sözcük tahminen taklit edilerek yanlış biçimde ya da kısaltılarak Persçeden alınmıştır.

Adı geçen baş örtüsü ile ilgili olarak yazar Pastırma şu tanımı yapıyor:

Bugün diğer komşulardan pek ayırdedilemeyen gerek Batılı -Hemşinlilerin gerekse Hopa-Hemşinlilerinin kadınları için bir kaç on yıl önce aynı türde baş örtüsü varmış. Baş örtüsü genellikle, çevresine, uçları çoğunlukla sırta sarkan ipekten bir puşinin özel bir biçimde dolandığı ince bir siyah örtüden (şifon) oluşur. Siyah zemin üzerinde kırmızı ve san benekler, bugün İran'dan kaçak getirilen Puşinin geleneksel biçimini oluşturur; daha basit ve daha az güzel mallar Bursa'dan gelir17.

Bu örtünün kaynağı üzerine, halk arasında uydurulmuş mitler ve masallar vardır, bunların inandırıcılığı sadece ve sadece anlatıcının hayalgücüne kalmıştır, bu çalışmanın içeriğini şişirmemek için bu konuya girmeyeceğiz.

"Puşi" bugün hala Hemşinlilerin ulusal bir giysisi olarak geçerliliğe sahiptir, kentlerde yetişmiş olan kızlar da memleketlerine veya kendi bölgelerine gittiklerinde ulusal giysilerinin bir sembolü olarak takarlar.

Buna ilaveten Puşi bugün, ya kısmen Hemşinli olan ya da Hemşinle hiç ilgisi olmayan Rize veya Fındıklı'da bazı halk dansları grupları tarafından takılmaktadır18.

Şenlikler bakımından günümüzde Batılı- Hemşinlilerle Hopa-Hemşinlileri arasında belirgin farklılıklar saptanabilmektedir.

[artem]

Batılı Hemşinliler (tüm köylerde değil) her yıl yaklaşık olarak 13 ile 28 Temmuz arasında, ya "Vartivor" ya da "Vartavar" diye tanımlanan üç günlük bir "Yayla-Şenliği" yaparlar19.

"Vartivor", hristiyan Ermenilerde İsa'nın tecellisi şenliğidir20.

Hopa-Hemşinlileri bu şenliği kutlamaz ve içlerinden bir çoğu adını bile bilmez.

İki Hemşinli grup arasındaki eğitim kültürüne ilişkin farklılıklara gelince, bu konu gerçekten de ciddidir. Batılı Hemşinlilerin eğitim düzeyi ve çabası, Hopa-Hemşinlileriyle ve komşu Lazlarla karşılaştırıldığında önemli ölçüde yüksek bir farklılık sunmaktadır. Batılı Hemşinlilerde kadınlar açısından ortalamanın çok üstünde bir okuma yazma oranı gözlenmektedir. Ayrıca hemen hemen bütün köylerin doktor, mühendis ve buna benzer yüksek öğrenimli kalifiye unsurları vardır21. .

Batılı Hemşinlilerde eğitim eğilimlerinin ve olanaklarının daha yüksek oluşunun nedenleri, herhalde, birincisi kentlerde yerleşik olmaları ve hala da oldukları ve ikincisi kentsel gelişme olanaklarından düzenli yararlanmış olmaları ve hala da yararlanabilmeleri reel toplumsal ilişki ve karşı ilişkilerle bağıntılı olabilir.

Batılı Hemşinlilerin büyük bir bölümü fırın, pastane, otel, motel gibi geleneksel meslek branşlarında çalışırken, Hopa-Hemşinlileri günümüzde taşımacılık ve hayvancılık alanında çalışmaktadırlar22.

Her iki grubun halk müziğinde tulumun özel bir önemi vardır. Bu müzik aleti gerek Lazlar gerekse Gürcüler tarafından az da olsa kullanılır23.

"Tulum"un eşlik ettiği halk dansları "Horon-tipi"ndedir. Batılı -Hemşinlilerin dans repertuarı Hopalı adaşlarınınkinden daha zengindir. Ermenilerin danslarıyla Hemşinli grupların dansları arasında bir benzerlik görülmemektedir24.

Ne var ki sözü edilen kültürel unsurlar, Hemşin-Ermenilerinin her iki grubunun kimliği ve kimliğini bulması bakımından özel bir relevanz gösterir.

2.1. Bu Etnik Dilsel Kategorizasyonu

Türkiye'deki Hemşin bölgesi Armenismen için gerçek bir kaynaktır, çünkü burası uzun süre Ermenilerin başat olduğu, çok geç, ancak 16.yüzyılm başında Türkleştirilmiş olan bir bölgedir.

Bazı vadilerde, Hemşin bölgesinin ağırlıkla doğu parçasında ( Artvin ilindeki Hopa- Hemşini) günümüzde hala, Batı Ermenice diyalektinden farklı bir diyalekt konuşan gruplarla karşılaşılmaktadır, Türkçe konuşan halkla uyum içinde bunu Hemşince olarak tanımlarlar.

Doğu Hemşinliler, Türkçenin yanısıra, Batı Ermenice olan bir lehçe konuşurlar25, oysa Batılı Hemşinliler sadece belirgin bir Türkçe diyalekt konuşurlar. Hopa-Hemşinlilerinin Ermenicesi genel olarak diğer gruplar tarafından anlaşılır, ama tersine durumda pek anlaşılmaz.

Elbette ki Türkçe ile Batı Ermenice diyalekti arasında açık farklılıklar saptanabilir.

Ancak Hemşinliler dillerini "Ermenice" olarak tanımlamazlar, dillerini, bu dilin konuşulduğu Gürcü coğrafyasına dayandırırlar, yani "Hemşince" veya "Hemşinlice" derler. 1965 yılı nüfus sayımında Hemşinliler , "Ermenice" konuştuklarını belirtmemişlerdir, aslında bu etnik kimlikleri için son derece büyük bir önem arzetmektedir26.

Coğrafi köken tanımının bu Ermeni biçimi Batılı- Hemşinliler tarafından kullanılmamaktadır.