-= 145-147 =-
Posted: 27 Nov 2007, 08:55ABHAZYA VE KUBAN'DA ERMENİ PONTİK TOPLULUKLARI
İgor Kuznetsov,
Küban Devlet Üniversitesi, Krasnodar
Ghevond'a ve Hovan Mamikonyan'a göre, Ermenistan'ın Araplar tarafından fethinden sonra (8inci yüzyıl), 12,000 Ermeni savaşçısı ve aileleri Pontus'a (Bizans Kaldia'sı) göç ettiler ve Şapuh Hamatuni'nin oğullarından biri olan kral (işkan) Hamam tarafından zamanın Trebizond-Trabzon'u ile Hopa arasında yerleştirildiler. (Haçikyan 1969: 115; 1981: 7): Ermenice Hamamaşen <Hamam ve şen> 'yerleşim, şehir'den gelmekte, sonra Hamşen ve böylece Hamşenahayer 'Hamşen Ermenileri', Türk zamanında 'Hemşin. ve 'Hemşinler,' yani Müslümanlaştırılmış Ermeniler anlamındadır. 15. yüzyıl kaynaklan (de Clavijo; Matenadaran Kudüs elyazmaları No. 1617, 3701, vb.) bizi altı asırdan fazla süren bir sessizliğin ardından Hemşin Ermeni işkanutyun' una geri getirmekteler; ama artık varlıklarının son dönemine ulaşmış olarak.
Pontus Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi. Ortak kanı, tarihi Hemşin'in Müslümanlaştırılması sürecinin 17. yüzyılda ve 18. yüzyılın başlarında Müslüman Hemşinlerin belirmesiyle (Atçaryan 1971-1979, h. 2: 136) sonuca ulaşmış olduğu yönünde. Bunun ardından, gerçekten Hıristiyan olan nüfus; yani Hamşen Ermenileri diye adlandırılanlar, batı istikametindeki bölgede yaşamlarını sürdürdüler. Geleneksel olarak -Ermeni aydınları S. Haykuni (1892, 1895a, 1895b, 1895c, 1895d) ve M. Bijikyan'ın (1819) çalışmalarının ardından- Trebizond'un, Ordu'nun ve Samsun'un (Canik) havalilerindeki kırsal bölge Ermenileri, Hamşen'de Müslümanlaştırılmaya karşı çıkmış olan mültecilerin soyundan gelenler olarak kabul edildiler. 1878'de, Pontus'un doğu bölümü, Hemşinlerin ikamet ettiği 12 köyüyle birlikte Rus İmparatorluğu'nun Batum (Acara) bölgesi sınırları içinde kaldı.
1860'larda, ilk Hamşen Ermenileri Karadeniz'in Türk kıyısından (Pontus) Rus kıyısına (Kuban ve Abhazya) geldiler, ama onların göçü daha sonraları da devam etti ve özellikle Türkiye'deki Ermeni soykırımının (Mets Eghern) ardından (1915-16) yoğunlaştı. 1926-53 yılları arasında, Krasnodar havalisindeki Hamşen Ermeni bölgesinin büyük bölümü Sovyetlerce "Ermeni Ulusal Bölgesi" (Armianskii Natsional'nyi Raion) olarak idare edildi. Birleşiminde yedi yerleşim konseyi (sel'soviety) ve 7.000 kişilik nüfusuyla (Hakopyan 1995: 153) 63 Ermeni köyü bulunuyordu. Günümüzde bu Hamşen Ermenileri batıda Anapa bölgesinden (Krasnodar havalisi) doğuda Oçamçıra'ya (Abhazya) kadar uzanan geniş bir mıntıkada yerleşmiş durumdalar. Abaza-Gürcü savaşı (1991-93) esnasında Abhazya'dan iltica edenlerin dışında hepsi Türkiye'den göç eden mültecilerin soyundan geliyorlar. II. Dünya Savaşı sırasında, Hemşinler Stalin hükümeti tarafından Acarya'dan Kazakistan ve Kırgızistan'a sürüldüler. Ancak 1980'lerden beri, özellikle Özbek-Kırgız anlaşmazlığından (1989) sonra, Apşeronsk (Krasnodar havalisi) bölgesine geldiler. Hemşin göçü 1990'ların başında, Krasnodar bölgesinin kendisinde de etnik gerilimlerin başlamasıyla birlikte genelde sona erdi sayılır. Böylelikle Krasnodar havalisine yerleşen Hamşen Ermenileri ile Hemşinler birbirlerine eşlik ettikleri kültürel ortaklıklarını yeniden kurmuş oldular.
Hem Hemşinler hem de Hamşen Ermenileri Hamşen lehçesini konuşurlar. Ama günümüzde Hamşen Ermenileri de Hemşinler kadar çok dilli bir grup olup, konuştukları çeşitli dillerin (Ermenice, Türkçe, Rusça, vb.) her iki grup için de belirli özellikleri vardır. Konuştuğumuz bütün Hemşinler, kendi kimliklerini ayrı bir topluluk olarak kabul ediyorlar ve kendilerini Homşietsi (<Ermenice Hamşentsi, 'Hamşen'li kişi') olarak tanımlıyorlar. İyi eğitimli birkaç kişinin dışında hiçbiri bu terimin köklerinden haberli değil, ve bunu farklı 'folk' etimolojileri kullanarak açıklıyorlar. Bununla birlikte Hamşen Ermenileri (Hıristiyanlar) bu ismi kullanmıyor; kendilerini tanımlarken ya yöresel gruplarını (Canikli, ya da Ordulu, ya da Trebizondlu) kullanıyor, veyahut genelde Ermeni olduklarını (haumly, haumlyi, hey, heyi <Ermenice: hay 'Ermeni kişi') ifade ediyorlar. Bu grupların sayısına ilişkin en taze bilgi; 2001 araştırma gezisinde toplandı: Hamşen Ermenileri 100,000'den fazla; Hemşin Müslümanları ise yaklaşık 840 kişiler.
İgor Kuznetsov,
Küban Devlet Üniversitesi, Krasnodar
Ghevond'a ve Hovan Mamikonyan'a göre, Ermenistan'ın Araplar tarafından fethinden sonra (8inci yüzyıl), 12,000 Ermeni savaşçısı ve aileleri Pontus'a (Bizans Kaldia'sı) göç ettiler ve Şapuh Hamatuni'nin oğullarından biri olan kral (işkan) Hamam tarafından zamanın Trebizond-Trabzon'u ile Hopa arasında yerleştirildiler. (Haçikyan 1969: 115; 1981: 7): Ermenice Hamamaşen <Hamam ve şen> 'yerleşim, şehir'den gelmekte, sonra Hamşen ve böylece Hamşenahayer 'Hamşen Ermenileri', Türk zamanında 'Hemşin. ve 'Hemşinler,' yani Müslümanlaştırılmış Ermeniler anlamındadır. 15. yüzyıl kaynaklan (de Clavijo; Matenadaran Kudüs elyazmaları No. 1617, 3701, vb.) bizi altı asırdan fazla süren bir sessizliğin ardından Hemşin Ermeni işkanutyun' una geri getirmekteler; ama artık varlıklarının son dönemine ulaşmış olarak.
Pontus Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldi. Ortak kanı, tarihi Hemşin'in Müslümanlaştırılması sürecinin 17. yüzyılda ve 18. yüzyılın başlarında Müslüman Hemşinlerin belirmesiyle (Atçaryan 1971-1979, h. 2: 136) sonuca ulaşmış olduğu yönünde. Bunun ardından, gerçekten Hıristiyan olan nüfus; yani Hamşen Ermenileri diye adlandırılanlar, batı istikametindeki bölgede yaşamlarını sürdürdüler. Geleneksel olarak -Ermeni aydınları S. Haykuni (1892, 1895a, 1895b, 1895c, 1895d) ve M. Bijikyan'ın (1819) çalışmalarının ardından- Trebizond'un, Ordu'nun ve Samsun'un (Canik) havalilerindeki kırsal bölge Ermenileri, Hamşen'de Müslümanlaştırılmaya karşı çıkmış olan mültecilerin soyundan gelenler olarak kabul edildiler. 1878'de, Pontus'un doğu bölümü, Hemşinlerin ikamet ettiği 12 köyüyle birlikte Rus İmparatorluğu'nun Batum (Acara) bölgesi sınırları içinde kaldı.
1860'larda, ilk Hamşen Ermenileri Karadeniz'in Türk kıyısından (Pontus) Rus kıyısına (Kuban ve Abhazya) geldiler, ama onların göçü daha sonraları da devam etti ve özellikle Türkiye'deki Ermeni soykırımının (Mets Eghern) ardından (1915-16) yoğunlaştı. 1926-53 yılları arasında, Krasnodar havalisindeki Hamşen Ermeni bölgesinin büyük bölümü Sovyetlerce "Ermeni Ulusal Bölgesi" (Armianskii Natsional'nyi Raion) olarak idare edildi. Birleşiminde yedi yerleşim konseyi (sel'soviety) ve 7.000 kişilik nüfusuyla (Hakopyan 1995: 153) 63 Ermeni köyü bulunuyordu. Günümüzde bu Hamşen Ermenileri batıda Anapa bölgesinden (Krasnodar havalisi) doğuda Oçamçıra'ya (Abhazya) kadar uzanan geniş bir mıntıkada yerleşmiş durumdalar. Abaza-Gürcü savaşı (1991-93) esnasında Abhazya'dan iltica edenlerin dışında hepsi Türkiye'den göç eden mültecilerin soyundan geliyorlar. II. Dünya Savaşı sırasında, Hemşinler Stalin hükümeti tarafından Acarya'dan Kazakistan ve Kırgızistan'a sürüldüler. Ancak 1980'lerden beri, özellikle Özbek-Kırgız anlaşmazlığından (1989) sonra, Apşeronsk (Krasnodar havalisi) bölgesine geldiler. Hemşin göçü 1990'ların başında, Krasnodar bölgesinin kendisinde de etnik gerilimlerin başlamasıyla birlikte genelde sona erdi sayılır. Böylelikle Krasnodar havalisine yerleşen Hamşen Ermenileri ile Hemşinler birbirlerine eşlik ettikleri kültürel ortaklıklarını yeniden kurmuş oldular.
Hem Hemşinler hem de Hamşen Ermenileri Hamşen lehçesini konuşurlar. Ama günümüzde Hamşen Ermenileri de Hemşinler kadar çok dilli bir grup olup, konuştukları çeşitli dillerin (Ermenice, Türkçe, Rusça, vb.) her iki grup için de belirli özellikleri vardır. Konuştuğumuz bütün Hemşinler, kendi kimliklerini ayrı bir topluluk olarak kabul ediyorlar ve kendilerini Homşietsi (<Ermenice Hamşentsi, 'Hamşen'li kişi') olarak tanımlıyorlar. İyi eğitimli birkaç kişinin dışında hiçbiri bu terimin köklerinden haberli değil, ve bunu farklı 'folk' etimolojileri kullanarak açıklıyorlar. Bununla birlikte Hamşen Ermenileri (Hıristiyanlar) bu ismi kullanmıyor; kendilerini tanımlarken ya yöresel gruplarını (Canikli, ya da Ordulu, ya da Trebizondlu) kullanıyor, veyahut genelde Ermeni olduklarını (haumly, haumlyi, hey, heyi <Ermenice: hay 'Ermeni kişi') ifade ediyorlar. Bu grupların sayısına ilişkin en taze bilgi; 2001 araştırma gezisinde toplandı: Hamşen Ermenileri 100,000'den fazla; Hemşin Müslümanları ise yaklaşık 840 kişiler.