«ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ԻՆՁ ԱՎԵԼԻ ԻՐԱԿԱՆ Է ԹՎՈՒՄ»

[hagop]

http://www.noravank.am/am/?page=analitics&nid=1386

«ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ԻՆՁ ԱՎԵԼԻ ԻՐԱԿԱՆ Է ԹՎՈՒՄ»

Սույն թվականի հուլիսին Երեւանում, «Համշենական շաբաթվա» շրջանակներում, տեղի ունեցավ Թուրքիայի համշենական «Վովա» երաժշտական խմբի համերգը։ Խումբը ստեղծվել է Թուրքիայի մի խումբ համշենցիների ջանքերով: Սկսած 1996թ. նրանք հավաքում են համշենական ժողովրդական երգեր եւ մեղեդիներ, որոնք մեծ մասամբ անանուն են։ Ինչպես նշում է խմբի ղեկավարներից Հիքմեթ Աքչիչեքը` մտահոգվելով, որ արագ փոփոխվող աշխարհում լուրջ վտանգ է սպառնում ինչպես Համշենի բարբառին, այնպես էլ այդ բարբառով երգերին, նրանք նպատակ են դրել հավաքել, մշակել եւ սերունդներին փոխանցել համշենական ժողովրդական ուրույն մեղեդիները եւ երգերը։

Եթե հաշվի առնենք Թուրքիայում էթնիկ խնդիրների հանդեպ զգայուն մոտեցումները, ապա այս խմբի այցը Հայաստան կարելի է համարել խիզախ քայլ։ Երեւանում համշենահայերին նվիրված գիտաժողովից եւ համերգից հետո Հիքմեթ Աքչիչեքի հետ զրուցեցինք Թուրքիայի համշենահայերին վերաբերող մի քանի հարցերի շուրջ։ Նշեմ, որ Հիքմեթը երաժշտությամբ զբաղվում է առավելապես որպես հոբբի. նա ծագումով Հոփայից է, սակայն բնակվում եւ աշխատում է Ստամբուլում։ Բացի այդ, նա անդամակցում է սոցիալիստական ուղղվածություն ունեցող Ազատություն եւ համերաշխություն կուսակցությանը, ծավալում է նաեւ քաղաքական գործունեություն։ Հարցազրույցում նկատվող խուսափողական եւ դիվանագիտական պատասխանները, թերեւս, կարելի է կապել հենց վերը նշված հանգամանքի հետ։
Ռ. Մ.


Հարց. Հայտնի է, որ համշենցիների ծագման շուրջ տարբեր տեսակետներ կան. շատերը կարծում են, որ համշենցիներն ունեն հայկական ծագում, իսկ ոմանք նրանց վերագրում են թյուրքական ծագում։ Կցանկանայի իմանալ Ձեր կարծիքն այս խնդրի շուրջ։

Պատ. Ես պատմաբան չեմ եւ պատմական փաստերի մասին տեղեկանում եմ տարբեր աղբյուրներ կարդալով։ Սակայն տրամաբանորեն մտածելիս` համշենցիների հայկական ծագում ունենալու միտքն ինձ ավելի իրական է թվում։ Ես, իհարկե, առաջնորդվելով իմ ընդունած քաղաքական կողմնորոշումով, ազգային պատկանելությամբ չեմ հպարտանում կամ ամաչում, եւ այս տեսանկյունից ինձ համար տարբերություն չկա` ծագումով հայ եմ, թուրք, թե արաբ։ Նշեմ նաեւ, որ կան համշենցի երիտասարդներ` հատկապես ձախ, սոցիալիստական գաղափարներ կրող, որոնք չեն խուսափում իրենց հայկական ծագում ունենալու փաստից, եւ նրանց մեջ նույնիսկ լինում են մարդիկ, որոնք ուրախանում են դրա համար։ Կան ընդդիմադիր հայացքներ ունեցող համշենցի երիտասարդներ, որոնք հայկական ծագումը համարում կամ դիտում են որպես ընդդիմադիր նկարագրի մի մաս։ Սակայն ես այդպես չեմ մտածում, այսինքն` համշենցի լինելն իմ ընդդիմադիր նկարագրի մի հատված չեմ համարում։

Հարց. Այսինքն` համշենցի երիտասարդների մեջ կան մարդիկ, որոնք բացահայտ ասում են, որ հա՞յ են։

Պատ. Ես ավելի շատ ուզում եմ ասել, որ նրանք, ովքեր իմանում են, թե հայ են, դրանից անհանգստություն չեն զգում, քանի որ աշխարհին չեն նայում ազգային պատկանելության տեսանկյունից։ Եվ բացի այդ, կան մարդիկ, երիտասարդներ, որոնք համշենցիների հայկական ծագում ունենալու դրույթը ճշմարիտ են համարում։

Հարց. Ես որպես թուրքագետ գիտեմ, որ ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ Թուրքիայում մշտապես կիրառվել է հալածանքի քաղաքականություն, եւ իրական էթնիկ պատկանելությունը թաքցնելը կարող է կապված լինել այս հանգամանքի հետ։

Պատ. Ինչպես շատ պետություններում, այնպես էլ Թուրքիայում չկա այնպիսի քաղաքականություն, որը կխրախուսի մարդկանց էթնիկ պատկանելության հետ կապված հետազոտությունների կատարումը, էթնիկ պատկանելության հիմքի վրա գործունեություն ծավալելը։

Հարց. Ձեր ընտանիքներում տարեցները, ձեր ծնողները հայկական ծագման մասին ընդհանրապես խոսո՞ւմ են։

Պատ. Այո, խոսում են, որովհետեւ Հոփայում համշենցիները, լազերը, Բորչկայի կողմերում` վրացիները միասին են ապրում, եւ մարդկանց, ժողովուրդների մեջ միմյանց հետ կապված, անցյալի հետ կապված որոշ հիշողություններ, կարծրատիպեր կան։ Օրինակ, համշենցիների համար այդ տարածքներում շատ տարածված է «հաստակող հայ» արտահայտությունը։ Ես հիշում եմ, որ երեխա ժամանակ, երբ վիճում էինք, կռվում էինք մեր հարեւանների երեխաների հետ, նրանք մեզ, կարծես վիրավորանք, ասում էին «հայ, հայ» ու փախչում։ Երեւի ծնողներից, ընտանիքներից լսել էին համշենցիների հայկական ծագում ունենալու վերաբերյալ խոսակցություններ։ Եվ քանի որ հայերն ընկալվում էին թշնամի ազգի կատեգորիայում, համշենցի երեխան սա վիրավորանք համարելով` լալով գնում եւ ծնողներին հարցնում էր, թե միթե իրենք հայ են։ Ես ավելի ուշ, կարծեմ համալսարանական տարիներին (1980-ականների սկզբներին), երբ մեր հայկական ծագում ունենալու հավանականության մասին ավելի շատ ինֆորմացիայի սկսեցի տիրապետել, հորեղբորս հարցրի այդ մասին, նա էլ պատասխանեց. «Որդիս, ասում են, որ մեր նախնիները կրոնափոխ հայեր են եղել»։

Հարց. Ինչպես ավելի վաղ ես լսել էի հենց համշենցիներից, կրոնը ձեզ վրա շատ մեծ ազդեցություն չունի, այսինքն` իսլամի ոչ բոլոր սկզբունքներին եք հետեւում. որպես օրինակ նշվում է, որ օգտագործում եք սպիրտային խմիչքներ, մզկիթ շատ չեք հաճախում եւ այլն։ Եվ ասում են, որ սա կարելի է նույնիսկ կապել համշենցիների մեծ մասի ձախակողմյա գաղափարներ ունենալու հետ։

Պատ. Ոչ, դա ձախակողմյա գաղափարների հետ կապ չունի։ Իմ կարծիքով` մերոնք, շատ կրթված չլինելով հանդերձ, յուրացրել են խելամիտ իսլամի ուղին, եւ համշենցիների մեծ մասի համար կրոնը մոլեռանդության աստիճանի չէ։ Օրինակ, ցերեկը համշենցին կարող է խմել, երեկոյան, սակայն, իր նամազն անել, կամ էլ առավոտյան նամազն արել է, իսկ երեկոյան կարող է խմել։ Ռամադանի ամսում ծոմ է պահում, գնում աղոթքի, սակայն երկու օր հետո կարող է նստել եւ մի լավ խմել։

Հարց. Ինչպե՞ս եք գնահատում «համշեներենի» կամ ավելի ճիշտ` հայերենի Համշենի բարբառի վիճակը։

Պատ. Համշեներենը վերանալու գործընթացի մեջ է, եւ սա ավելի շատ կապված է ոչ թե Թուրքիայի քաղաքականության, այլ գլոբալացման, քաղաքաբնակների թվի աճի հետ։ Հատկապես քաղաքաբնակ համշենցիների մեջ լեզվի կիրառումը գնալով թուլանում է։ Երիտասարդ կանայք իրենց երեխաներին նախ եւ առաջ ոչ թե համշեներեն, այլ թուրքերեն են սովորեցնում, որպեսզի երեխաները հասարակության մեջ լեզվի տեսանկյունից խտրականության չենթարկվեն, խնդիր չունենան։ Եվ երբ սովորում ես ընդհանուր պետական լեզուն, արդեն կարիք չի լինում տեղական լեզուն սովորել։ Օրինակ, հիմա ես Ստամբուլում եմ ապրում, կինս էլ համշենցի չէ, եւ շատ անհավանական է, որ իմ երկու աղջիկները համշեներեն սովորեն։ Սա իրականում դժվար է եւ, բացի այդ, արդեն չկա այն բնական միջավայրը, որը կստիպի համշեներեն սովորել, իրական վտանգը հենց այստեղ է։ Այսինքն` ուզում եմ ասել, որ պետության քաղաքականությունից առավել` նման հանգամանքներն են լուրջ դեր խաղում լեզվի կորստի հարցում։ Բացի այդ, պետության այդ քաղաքականությունը նոր չէ, օսմանյան շրջանում էլ կար։ Ուզում եմ ասել, որ ես այս տիպի քաղաքականությունը միայն Թուրքիայի հետ չեմ կապում, բոլոր ազգային պետություններում էլ նման բաներ կան։

Հարց. Տարբեր աղբյուրներից հայտնի է, որ, օրինակ, Թուրքիայի կրոնափոխ հայերի եւ նրանց սերունդների մեջ պահպանվել է ներքին ամուսնությունների սովորույթը։ Այս սովորույթը համշենցիների շրջանում ներկայումս կա՞, թե՞ դա էլ է արդեն վերացել։

Պատ. Այսպես ասեմ, շատ անհավանական է, որ, օրինակ, Հոփայում ապրող մի համշենցի ամուսնանա ոչ համշենցու հետ։ Այնտեղ հիմնականում համշենցին համշենցու հետ է ամուսնանում, լազը` լազի, վրացին` վրացու։ Սակայն, ինչպես ասացի, քաղաքաբնակները եւ ընդհանրապես խոշոր քաղաքներում ապրողներն այլ միջավայր ունեն եւ այդ սովորույթը միշտ չէ, որ պահում են։

Հարց. Քրիստոնեությունից մնացած սովորույթներ, ծեսեր դեռեւս կա՞ն Թուրքիայի համշենցիների շրջանում։

Պատ. Ճիշտն ասած, ես չեմ կարող ասել, թե մեզ մոտ կիրառվող որ սովորույթը կամ տոնն ունի քրիստոնեական հիմք, բայց ասեմ, որ մենք` Հոփայի համշենցիներս, իսլամական մշակույթի համաձայն դաստիարակված եւ ըստ նրա ապրող մարդիկ ենք։ Սակայն այսպիսի մի առանձնահատկություն կա. Հոփայի խմբի համշենցիները, լեզուն պահպանելով հանդերձ, հին ծեսերը, սովորույթները խստորեն չեն պահել, ինչը տարօրինակ մի բան է։ Սակայն ի հակակշիռ Հոփայի խմբի` Ռիզեում, Չամլըհեմշինի կողմերում (ուր լեզուն չեն պահպանել - Ռ. Մ.) հատկապես ժողովրդական խաղերը, մի շարք ավանդական ծեսերը, օրինակ` Վարդավառը եւ այլն, լայնորեն կիրառվում են։

Հարց. Վերջին տարիներին ե՛ւ համշենցիների, ե՛ւ Թուրքիայում բնակվող իսլամացված մարդկանց հանդեպ` լինեն հայ, հույն, ասորի, հետաքրքրությունն աճել է, եւ սրա հետ մեկտեղ սկսվել են քաղաքական շահարկումներ։ Դուք սա ինչպե՞ս եք գնահատում։

Պատ. Անշուշտ, տարբեր պատմական դեպքերի, մարդկանց ապրած ողբերգությունների հայտնաբերումը շատ հետաքրքիր եւ ազդեցիկ կարող է լինել մարդկային տեսանկյունից։ Օրինակ, Ֆեթհիյե Չեթինի գրքի նման հարյուրավոր, հազարավոր պատմություններ կարող եք գտնել Անատոլիայում։ Եվ պետք է հող նախապատրաստել, որպեսզի հնարավոր լինի սրանց մասին խոսել, դրա համար, ես կարծում եմ, ամենաանհրաժեշտ քայլը Թուրքիայի դեմոկրատացումն է։ Սակայն ճիշտ է նաեւ, որ թե՛ Թուրքիայում, թե՛ մի այլ երկրում այս տիպի պատմությունները, դրանց ի հայտ գալն անհանգստացնում են նեղ ազգայնամոլական գաղափարներ կրողներին։ Իմ կարծիքով, նման թեմաները հստակորեն քաղաքական շահարկումներից հեռու պետք է լինեն, դրանից ոչ մեկն օգուտ չունի։

Հարց. Եթե որպես ելակետ վերցնենք մեր եւ համշենցիների մշակութային, լեզվական եւ այլ ընդհանրություններ, ապա ըստ Ձեզ` ինչպիսի՞ն պետք է լինի Հայաստանի հայերի եւ համշենահայերի հարաբերությունների ապագան։

Պատ. Մենք մի ընդհանուր տարածքում ենք ապրում, այսինքն` նույն աշխարհագրությունն ենք կիսում։ Ես ձեզ հետ այնպես չեմ կարող վերաբերվել, ինչպես մի օտար մարդու հետ, ասենք` անգլիացու կամ գերմանացու։ Մեր զգացումները, հայացքները միմյանց շատ մոտ են, նման են։ Հայաստանցիների եւ համշենցիների հարաբերություններից ավելի շատ ես ցանկանում եմ, որ առողջ երկխոսություն, նորմալ հարեւանություն, բազմոլորտ հարաբերություններ լինեն Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ։

Զրույցը վարեց Ռուբեն Մելքոնյանը

[İLLETYUS]

WE DON'T SPEAK ARMENIAN. ANYBODY KNOWS THAT?
ENGLISH VERSION.
http://www.noravank.am/en/?page=analitics&nid=1387

[avetik]

Thank you, brother. This is interesting and definitely worth pasting here in English.

“ARMENIAN ORIGIN OF HAMSHENS SEEMS MORE PROBABLE TO ME”

Melkonyan_Ruben (medium)In July of the current year, within the framework of “Hamshen week” in Yerevan took place the concert of “Vova” concert group. The group has been set up with the effort of a number of Hamshens. Since 1996 they have been gathering Hamshen national songs and tunes, which in most of the cases have no names. As one of the group leaders Hikmek Akchicheq mentions, they are very much worried that in the quickly changing world a serious danger can be exposed both to the Hamshen dialect and the songs in this dialect, and they have an objective to gather, arrange and hand on the generations to come Hamshen unique tunes and songs.
If we take into consideration Turkey's scrupulous approach to ethnic problems, than the visit of this company to Armenia may be considered quite a brave step. In Yerevan after the concert and conference devoted to Hamshen Armenians we conversed with Hikmet Akchicheq about some problems concerning to Hamshen Armenians inhabited in Turkey. I’ll mention that music is Hikmet’s hobby: he comes from Hopa, however, he lives and works in Istanbul. Besides, Hikmet is the member of socialistic party “Freedom and Solidarity,” he is also engaged in politics. His cagy and diplomatic replies in the interview may be reasoned by the above mentioned circumstances.
R.M.

Question: It is known that there are different standpoint on the origin of Hamshen Armenians: many people think that Hamshens have Armenian origin, and the others ascribe to them Turkish origin. I’d like to know your opinion on the matter.

Reply: I’m not a historian and I learn about historical facts from different sources. However, should one ratiocinate, than Armenian origin of Hamshens seems more creditable to me. It goes without saying that following my political convictions I’m not proud of my national belonging and I’m not ashamed of it. There is no difference for me what is my origin – Armenian, Turkish or Arabic. I’ll also mention that that there are young Hamshens, in particular, carriers of socialistic ideas, who don’t conceal their Armenian origin, and among them there are even some who are pleased with it. There are young Hamshens with opposition views who consider their Armenian origin to be the manifestation of their opposition origin. However, I don’t think so and I don’t consider that my being Hamshen must make me oppositionist.

Question: Does it mean that there are people among the Hamshen youth that openly confess of their being Hamshen?

Reply: I rather want to say that the ones who find out their Armenian origin are not warred as they don’t look at the world from the standpoint of national belonging. Besides, there are people who consider the Armenian origin of Hamshens to be true.

Question: As a specialist of Turkish philology I know that in Turkey it has always been carried out persecution policy to national minorities and concealment of ethnic belonging may be connected with this circumstance.

Reply: Just like in many states in Turkey as well there is not a policy encouraging research conducting in connection with ethnic belonging of people, developing any activity on this ground.

Question: Do you speak among yourselves in your families about your Armenian origin?

Reply: Yes we do, as Hamshens and Lazes in Hopa and Georgians in Borchka live together, people and nations have common memories and stereotypes connected with one another and the past. For example, for the Hamshens of these districts it is very common the expression “stubborn Armenian.” I remember that in my childhood when we were quarreling or fighting with our neighborhood children they were calling us “Armenians” and running away. Perhaps, they heard the conversations about Hamshens’ Armenian origin from their parents. As Armenians were perceived under the category of rival nations, the Hamshen-child taking offence of the word “Armenian,” ran away with tears in his eyes and asked his parents if he was really Armenian. Later on, I suppose when I was a student (in the beginning of 1980s), I had quite a lot of information about the probability of our Armenian origin so I asked my uncle about it. He answered, “My son, they say that our ancestors had been apostate Armenians.”

Question: I’ve earlier heard from the very Hamshens that religion doesn’t have such influence on you, that’s to say, you don’t follow all the principles of Islam. As an example it is mentioned using of alcoholic drinks, seldom attendance of mosques etc. They say that it is possibly connected with leftist ideas adhered by most of the Hamshens.

Reply: No, it has nothing connected with leftist ides. I supposed in spite of the fact that Hamshens are not very much educated, they have taken the way of reasonable Islam, and most of them don’t have fanatic inclination to religion. For example, Hamshens may drink by day and pray in the evening or vica versa. In the period of Ramadan they fast, go to pray, however, two days later they may eat and have a good drink.

Question: How do you appreciate the condition of the “Hamshen” language, or more exactly the Hamshen dialect of the Armenian language?

Reply: The Hamshen language is at the edge of extermination, and it is more connected with globalization, growth in the number of urban population than with Turkey’s policy. The usage of the language becomes more and rarer especially among the city inhabitants. The young women first of all teach their children Turkish and not the Hamshen language for their children not to undergo any language discrimination and not to have any problems. For example, at present I live in Istambul, my wife is not Hamshen, and it is hardly possible for the two of my daughters to learn the Hamshen language. In reality it is very difficult, and besides, there is not the natural surrounding making people learn this language, and this and not the other things is the real danger. That’s to say such preconditions play more important role in the matter of loosing the language than state policy. Besides, such a state policy is not new, it was also carried out in the Ottoman epoch. I want to say, I ascribe such a policy not only to Turkey: It is adherent to all the nation states.

Question: From different sources it is known that, for example, the apostate Armenians of Turkey and their generations have preserved the tradition of inter-community marriages. Is this tradition preserved among Hamshens or is it also lost?

Reply: Let’s say so: It is hardly possible for a Hamshen inhabited in Hopa to marry a non-Hamshen. There, Hamshens mainly marry Hamshens, Lazes marry Lazzes, Georgians – with Georgians. However, as it has already been told, city inhabitants and the ones living in big settlements in other surroundings don’t always follow this tradition.

Question: Have there been preserved Christian customs and ceremonials among the Hamshens in Turkey?

Reply: To tell the truth I can’t say which of the traditions or holidays has Christian grounding, but I’ll say that we, the Hamshens of Hopa, have been brought up on the basis of Islamic culture and we follow it. However, there is such a peculiarity: the Hamshens of Hopa have preserved the language but they don’t hold to traditions, which is very strange. But in comparison with them in Rez and in the district of Chamlhenshin (where the language is not preserved – P.M.) are particularly very common nation games, a number of traditions, for example, Vardavar and others.

Question: Much interest has been shown in both Hamshens and other Islamized citizens of Turkey – Armenians, Greeks, Assyrians recently, and besides some political speculations have begun. What do you think of it?

Reply: It goes without saying that revelation of various historic events and human tragedies is very interesting and exerts certain influence on people. For example, in Anatolia one can find hundreds and thousands of stories which are alike the book by Fethiye Cetin. And it is necessary to make a ground for us to be able to speak about it. I think that an important step towards it is Turkey’s democratization. However, it is also true that in any other country such historians and their revelations worry the carriers of narrow national ideas. I think that such subjects are to be far from political speculation; they can not do anybody good.

Question: If we take cultural, language and other commonalities between Armenians and Hamshens as a starting point how you think the future relations between the Armenians in Armenia and Hamshens should be?

Reply: We live in the same geographical zone. I can’t treat you like strangers such as Englishmen and Germans. Our feelings and standpoints are quite common. More than the relations between Armenians and Hamshens I want a dialogue and multilateral good neighborly relations to be established between Armenia and Turkey.

The interview was conducted by Ruben Melkonyan